योगेश पाठक 

​

 

आधी सांगितल्याप्रमाणे आठ वर्षाच्या, म्हणजे तिसरीतल्या मुलांना मोठ्या गोष्टींच्या स्वरूपात दोन विषय समजावून देता येतील: १. निसर्गाचा इतिहास आणि २. निसर्ग-माणूस संबंधांचा इतिहास. 

​

उत्क्रांती, जैवविविधता आणि पृथ्वीवरील निसर्गाचा इतिहास यात खालील संकल्पना यायला हव्यात: 

• आपली सूर्यमाला आणि पृथ्वी किती जुनी आहे? पृथ्वीवर जीवन सुरु व्हायच्या आधी पृथ्वी  कशी होती? 

• पृथ्वीवर सजीव सृष्टी कशी सुरु झाली असेल यासंबंधीचे अंदाज/अनुमान 

• पृथ्वीवर सजीव सृष्टी सुरु झाल्यावरचे महत्वाचे कालखंड: त्या प्रत्येक काळातील सजीव सृष्टी - एकपेशीय/बहुपेशीय सूक्ष्मजीव, वनस्पती, प्राणी 

• उत्क्रांती: प्राथमिक ओळख 

• जीवाश्मे व त्यांची विविधता 

• पक्ष्यांची उत्क्रांती - सविस्तर उदाहरण 

• नैसर्गिकरीत्या एखाद्या प्रजातीचे नामशेष होणे. उदा. डायनोसॉर

• माणसाची उत्क्रांती 

• माणसाच्या निसर्गातील फेरफारामुळे एखाद्या प्रजातीचे नामशेष होणे -  उदाहरणे. 

 

निसर्ग-माणूस संबंधांचा इतिहास तसेच मानवी संस्कृतीची कहाणी सांगताना खालील संकल्पनांचा अंतर्भाव व्हावा. 

• उत्क्रांतीच्या ‘झाडा’वर मानवप्राण्याची शाखा सुरु झाल्यावर आपण फक्त शिकारी-अन्नसंकलक असेपर्यंतचा प्रवास 

  • मानवप्राण्यांमधील परस्पर-सहकार्य, गटाने राहणे,अन्न मिळविणे 

  • इतर मानवसदृश प्रजातींबरोबर पृथ्वीवरील आपले सह-अस्तित्व (उदा. निएंडरथल - शक्तिमान मानव)

  • मानवांचे सुरुवातीचे अन्न - मांस, कंदमुळे,फळे-पाने  इत्यादी 

  • भाषा 

  • मानवांच्या टोळ्या 

  • हत्यारे: पाषाणयुग. दगड व प्राण्यांची हाडे यांपासून बनविलेल्या हत्यार-अवजारांचे वैविध्य 

  • अग्नीचा शोध आणि त्याचे उपयोग 

  • वसाहती, जलस्रोतांचा उपयोग

  • अन्नावरील प्रक्रिया: चिरणे, भाजणे, शिजविणे इत्यादी 

  • साधी यंत्रे/बांधकाम: उदा. तरफ, पायऱ्या, पूल, झोपडी 

  • वसाहतींसाठी लागणारी जमीन, सरपणासाठी लागणारे लाकूड यांचा जंगलावरील परिणाम 

  • माणसाने केलेल्या शिकारीचा छोटे-मोठे सस्तन प्राणी, पक्षी यांच्यावर झालेला परिणाम 

  • कला. उदा. प्राचीन गुहांमध्ये असलेली भित्तीचित्रे 

  • या प्रवासाचा पुरावा म्हणून सापडलेले अवशेष, जीवाश्म, इत्यादी

  • मानवाचे पृथ्वीवरील स्थलांतर (आफ्रिकेतून सुरुवात व इतरत्र) 

  • सुरुवातीच्या टोळ्यांमधील मिथके, समज, निसर्गास दिलेले देवत्व, इत्यादी 

• अन्नसंकलक मानवाकडून आपला शेतकरी, धनगर, आणि आजचा औद्योगिक मानव होण्याकडे झालेला प्रवास सांगताना खालील संकल्पनांचा अंतर्भाव व्हावा.

  • प्राणी पाळण्याची सुरुवात  / शेळ्यामेंढ्या व गुरे राखण्याची सुरुवात 

  • शेतीची सुरुवात

  • सुरुवातीची खेडी, तुलनेने जास्त लोकसंख्या असलेली ‘शहरे’

  • छोटे स्थानिक समाज / कुळे/ टोळ्या / जमाती - त्यांचे रीतिरिवाज 

  • त्यांच्यामधील व्यापार 

  • विशिष्ट कौशल्यावर आधारित व्यवसाय 

  • समाजातील वर्ग  

  • कुंभारकाम व मातीची भांडी, त्यातील वैविध्य 

  • सुरुवातीची घरे 

  • धर्म व संस्कृती यांची सुरुवात 

  • स्थानिक टोळीचे नायक,  पुढारी,सरदार-राजघराणे यांची सुरुवात 

  • कलेची प्रगती: रंगकाम केलेली भांडी, मण्यांचे दागिने, बाहुल्या/मूर्ती, शिक्के 

  • वस्तूंची देवघेव, चलन व्यवस्था व त्यावर आधारित व्यापार 

  • सुरुवातीची वैज्ञानिक प्रगती व तंत्रज्ञान, विशेषतः धातुकाम: तांबे, कास्य, लोह, सोने, चांदी यांचा वापर 

  • चाकाचा शोध व त्याचे वेगवेगळे उपयोग 

  • सुरुवातीची वाहने व प्रवास: जमिनीवर, नदी व समुद्रातून, बर्फावरून 

  • मोठ्या नद्यांच्या काठी वसलेल्या प्राचीन संस्कृती: प्राथमिक माहिती. शेती, जलव्यवस्थापन, व्यापार, यांची माहिती 

  • मध्ययुग व त्यात लष्करास आलेले महत्व (राजा व त्याचे साम्राज्य अबाधित रहावे यासाठी), त्याचा निसर्गावर होणारा  परिणाम. उदा. आरमारासाठी लाकूड, प्राण्यांची शिकार, सरपणासाठी जंगलतोड: प्राथमिक ओळख 

  • आधुनिक विज्ञान: मुख्य शोध 

  • आधुनिक औद्योगिक जीवन: वाफेवर आधारित यंत्रे, वीज, जेट इंजिने व विमाने, जागतिकीकरण, मोठया प्रमाणावर होणारे दळणवळण - प्रवास व वाहतूक, मानवनिर्मित वस्तूंमधले वैविध्य, ऊर्जावापर, संगणक: प्राथमिक माहिती व त्याचे निसर्गावर होणारे परिणाम - प्रदूषण, निसर्गाखालील जमिनीवर मानवी वापर सुरु होणे 

• आधुनिक जगातही अन्नसंकलकाचे जीवन जगणाऱ्या जमाती, आदिवासी, व त्यांचे आणि शेतकरी/धनगर/औद्योगिक मानव या सर्वांचे सह-अस्तित्व

 

याबरोबरच तिसरीच्या वर्षात खालील संकल्पना अभ्यासक्रमात असाव्यात: 

• स्थानिक परिसर, आपले खेडे/गाव, आपला तालुका व जिल्हा यांची भौगोलिक समज 

• आपले खेडे/गाव, आपला तालुका व जिल्हा यांचा नकाशा समजून घेणे, त्याचे वर्णन करता येणे, नकाशात माहिती भरता येणे 

• जिल्ह्यातील भौतिक, नैसर्गिक व हवामानाचे घटक आणि जगण्याचे-रोजगाराचे वेगवेगळे मार्ग, व्यवसाय, आणि सामाजिक-सांस्कृतिक आचार-विचार यांचा संबंध जोडता येणे 

• परिसंस्थेची संकल्पना (प्राथमिक)

• नैसर्गिक/पारिस्थितिकीय भूचित्राकडे परिसंस्थांचा समुच्चय म्हणून बघता येणे 

• नैसर्गिक/पारिस्थितिकीय भूचित्र हे  गावाच्या / तालुकाच्या / जिल्ह्याच्या नकाशावर दाखविता येणे - ते नकाशातील  सीमारेषांशी बहुधा जुळत नसेल, तर ते जुळत का नाही हे समजून घेणे 

• निसर्ग-माणूस संबंधांचा इतिहास आणि त्याचा जल, जंगल, जमीन यांच्याशी संबंध (उदा. नदी ही मानवी संस्कृतीपेक्षा प्राचीन असते, मानवी वस्ती नदीकाठाभोवती होत गेली). यात शक्य तेवढी स्थानिक उदाहरणे घेतली जावीत 

•  १. निसर्गाची/उत्क्रांतीची कहाणी आणि २. माणसाची/मानव-निसर्ग संबंधांची कहाणी ही स्थानिक भाग/गाव/तालुका/जिल्हा यात कशी-कशी घडत गेली याच्या खुणा, उदाहरणे, पुरावे शोधणे.